Letnia Szkoła Tradycji

Uczestnicy pięciu grup tematycznych poznali tajniki obróbki materiałów potrzebnych do wykonania ludowych precjozów, a przede wszystkim samodzielnie wykonają karpacką biżuterię koralikową, ozdoby z bursztynu i mosiądzu. Uszyli też lubelską gamerkę i góralski kapelusz oraz stworzą od podstaw weselny wianek, charakterystyczny dla ukraińskiego stroju kobiecego. Zajęcia poprowadzili uznani twórcy ludowi z Polski, Ukrainy i Litwy, pasjonaci i mistrzowie w swoich dziedzinach. 

W ramach tegorocznej edycji Letniej Szkoły Tradycji odbyły się następujące warsztaty:

• Grupa I – Biżuteria z bursztynu | prowadzenie: Grażyna i Zenon Śmiglowie;
• Grupa II – Karpacka biżuteria koralikowa | prowadzenie: Ewelina Matusiak-Wyderka;
• Grupa III – Nakrycia głowy | prowadzenie: Nomad Service – Agnieszka Jackowiak i Maciej Filipczuk;
• Grupa IV – Ukraińskie wianki weselne | prowadzenie: Olena Afanasenko i Olena Pochtaryova;
• Grupa V – Litewska biżuteria z metalu | prowadzenie: Darata Surdokaité-Volungevičiené.

Grupa I – Biżuteria z bursztynu | prowadzenie: Grażyna i Zenon Śmiglowie
Bursztyn to kamień niezwykle tajemniczy. O jego powstaniu krążą liczne legendy. Przypisuje się mu wiele cudownych właściwości. To kamień o barwie słońca, magicznej sile przyciągania, pomagający w zwalczaniu wielu chorób. Największe pokłady bursztynu na terenie Polski znajdują się na Kurpiach w dorzeczu Narwi, w Borach Tucholskich, na Pojezierzu Kaszubskim, a także na Mazurach. Wytwarzano z niego biżuterię w postaci naszyjników, wisiorków, pierścieni; drobne elementy strojów – guziki, klamerki do kapeluszy i pasków, a także niewielkie naczynia, oprawy luster, fajki itp. Dawniej te kamienie składano w kościołach na tacę lub przeznaczano na kadzidło. Do dziś bursztynowe naszyjniki stanowią nieodłączny element świątecznego stroju kobiecego w wielu regionach naszego kraju. Uczestnicy letnich warsztatów na początku posłuchają opowieści o pozyskiwaniu tego drogocennego kamienia i jego rodzajach, poznają etapy obróbki, a następnie samodzielnie przygotują materiał, wykonają własną bransoletkę oraz niewielkie wisiorki w postaci serduszka, symbolu słońca i krzyżyka.

Zenon Śmigiel pochodzi z Borów Tucholskich, od ponad 40 lat zajmuje się bursztyniarstwem. Obróbki tego surowca uczył się pod okiem Wiesława Gierłowskiego, jednego z najdłużej działających gdańskich bursztynników. Obróbka bursztynu szybko stała się dla pana Zenona pasją i wypełniła cały jego wolny czas. Od 1983 r. twórca należał do Spółdzielni Pracy Wytwórców Rękodzieła Ludowego i Artystycznego w Poznaniu, dla której wykonywał biżuterię. Z czasem w rzemiosło to zaangażowała się także jego żona Grażyna oraz córki. W połowie lat dziewięćdziesiątych rodzina zaczęła brać udział w targach i festiwalach, podczas których nie tylko prezentowała swoje wyroby, ale także przygotowywała pokazy obróbki bursztynu. W 2017 r. prace pana Zenona znalazły się na wystawie „Gold des Nordens” w Muzeum Polskim w Rapperswil w Szwajcarii. Wyjazd ten stał się pretekstem do tego, by zacząć wykonywać kopie biżuterii sprzed tysięcy lat. Biżuteria i ozdoby z bursztynu w pracowni państwa Śmiglów powstają przy pomocy dawnej tokarki o napędzie nożnym lub smyczkowym.

Grupa II – Karpacka biżuteria koralikowa | prowadzenie: Ewelina Matusiak-Wyderka
Karpacka biżuteria koralikowa jest wytwarzana ręcznie z maleńkich koralików – od Łemkowszczyzny po Huculszczyznę. Najbardziej okazałą i zarazem bardzo kosztowną ozdobą są krywulki, będące częścią kobiecego stroju łemkowskiego – materiał na nią kosztował tyle, co połowa krowy. Krywulka to rodzaj szerokiego kołnierza, wykonana z kilku tysięcy bardzo drobnych, kolorowych koralików. Jej ornamentyka nawiązuje do motywów z haftu. Można zawrzeć w niej wiele symboli. Romby oznaczają ziemię, pole orne i dobrobyt. Dominuje w niej kolor czerwony symbolizujący miłość, energię oraz dobry stan. Z kolei czarna krywulka była biżuterią żałobną, którą kobieta nakładała po śmierci męża. Należy dodać, że to nie jedyna forma biżuterii występująca na tym obszarze. Mniej zamożne Bojkinie nosiły na szyi cienkie drabynki, Hucułki trochę szersze sylianki, a Huculi – gerdany, ozdoby wkładane przez głowę, przypominające zastosowaniem krawat.

Wykonanie biżuterii koralikowej to żmudna i pracochłonna technika. Każdy koralik trzeba nawlec po kolei i przeplatać kolejne rzędy w mniej lub bardziej skomplikowane wzory, dlatego na zajęciach powstaną drobne prace: bransoletki i niewielkie naszyjniki przypominające huculskie sylianki. Uczestnicy sami dobiorą kolorystykę i wzory, zgodnie z tym, co im w duszy gra.

Ewelina Matusiak-Wyderka pochodzi z Dolnego Śląska. Wiele lat temu przeprowadziła się na Podkarpacie i wtedy zaczęła się jej fascynacja tradycyjną biżuterią koralikową z tych terenów. W 2010 r. założyła pracownię artystyczną Miodosytnia. Jest mistrzynią w nawlekaniu koralików i tworzeniu tego rodzaju biżuterii, a znajomi nazywają ją „Calineczką”. Podczas studiów na Uniwersytecie Ludowym we Wzdowie zetknęła się z karpackim haftem krzyżykowym i odkryła krywulki – naszyjniki plecione z bardzo drobnych, kolorowych koralików, swoją formą przypominające szeroki kołnierz. Ozdoby te, nazywane złotem Podkarpacia, dawniej nosiły łemkowskie dziewczęta. Twórczyni wykonuje także repliki tradycyjnej biżuterii noszonej przez Łemków, Bojków i Hucułów. Obok bardzo czasochłonnych krywulek w jej pracowni powstają też sylianki, drabinki oraz gerdany. Pani Ewelina jest członkinią Zarządu Uniwersytetu Ludowego Rzemiosła Artystycznego oraz Stowarzyszenia Twórców „Bres”. Artystka z ogromną pasją tworzy dzieła oraz uczy innych. Twierdzi, że to forma medytacji.

Grupa III – Nakrycia głowy | prowadzenie: Nomad Service – Agnieszka Jackowiak i Maciej Filipczuk
Nakrycia głowy są nieodłącznym elementem stroju ludowego. Pełnią one nie tylko funkcję dekoracyjną, ale także użytkową. Tradycyjne, męskie czapki i kapelusze wiele mówią o regionie, grupie etnicznej, a także o statusie społecznym osób, które je noszą. Podczas warsztatów uczestnicy samodzielnie wykonają góralski kapelusz i gamerkę, poznając przy tym dwie różne techniki tworzenia tych elementów stroju ludowego. Kapelusz zostanie wykonany z filcu, który najpierw trzeba będzie odpowiednio przygotować, rozkładając wełnę owczą, pocierając i rolując, by na koniec uformować kształt i dodać ozdoby. Inspiracją staną się wzory regionalne Beskidu Śląskiego, Żywiecczyzny, Sądecczyzny, Orawy, Podhala i Spisza. Z kolei biłgorajska gamerka będzie uszyta z wełnianego sukna, nie zabraknie też przy niej charakterystycznych ozdób w postaci pomponów i łańcuszków. Uczestnicy usłyszą też ciekawostki dotyczące poszczególnych nakryć głowy, poznają techniki włókiennicze oraz rodzaje wykorzystywanych do tego materiałów. Prace rękodzielnicze obejmą podstawy kroju, szycie ręczne, szycie na maszynie, przygotowanie szablonu do filcowania oraz filcowanie na mokro. Wykonane nakrycia głowy będą ręcznie uszyte, dopasowane do rozmiaru i – co najważniejsze – w pełni użytkowe.

Agnieszka Jackowiak od 2000 roku zajmuje się pracą edukacyjno–artystyczną w obszarze rękodzieła tradycyjnego i włókiennictwa ludowego oraz wyrobem produktów tkackich i filcowych, doskonale łącząc pasję z pracą. Wykonuje wyroby wełniane inspirowane wzornictwem polskim i azjatyckim. Filcowania nauczyła się na Węgrzech i jest jedną z nielicznych osób w Polsce zajmujących się ręcznym wykonywaniem przedmiotów z filcu. W swojej pracy wykorzystuje naturalne surowce i nawiązuje do dawnych technik włókienniczych: tkania i przędzenia. Jest dwukrotną stypendystką Ministra Kultury w zakresie tkactwa ludowego regionu rawskiego oraz tradycji filcowania z Podlasia i Podhala. W Lublinie stworzyła Sklep –Pracownię Hobby–Wełna, organizuje wydarzenia promujące rozwój tego rękodzieła w Polsce, chętnie prowadzi warsztaty. W 2012 roku, wraz z Maciejem Filipczukiem, rozpoczęli szycie czapek. W ich pracowni powstają lubelskie gamerki, krakowskie magierki, maciejówki, dłubanki i rogatywki oraz czapki inspirowane wzorami tradycyjnymi, a także ręcznie stemplowane torby bawełniane.

Grupa IV – Ukraińskie wianki weselne | prowadzenie: Olena Afanasenko i Olena Pochtaryova
Tradycja wykonywania wianków weselnych z żywych kwiatów znana była już w starożytności. W Ukrainie sztuczne wianki pojawiły się pod koniec XIX wieku, stając się nieodłącznym elementem stroju panny młodej i ukraińskiego stroju narodowego, a na tym obszarze szczególną popularnością cieszyły się wieńce woskowe. Ich dopełnieniem były wstążki i kwiatki, które przyczepiano z tyłu głowy. Każdy region posiadał swoją odmianę wianków. Zwykle wykonywali je rzemieślnicy lub zakonnice w klasztorach. Można było je też kupić… na bazarach. Ciekawostką jest to, że wianki nie były przypisane tylko pannie młodej. Do kościoła lub w święta nosiły je także niezamężne dziewczęta. Podczas wesela wianek mogła mieć także druhna, ale był on mniej okazały, niż wieniec panny młodej. Materiały wykorzystywane do wianków były bardzo różnorodne, a ich wybór zależał od ceny i dostępności na rynku. Podstawowe materiały to papier, drut, parafina, opakowania po cukierkach, folia, szklane paciorki, wióry drewniane, a nawet ziarna.

Co ciekawe, ukraińskie wianki nie przypominają tradycyjnych wieńców w postaci obręczy – jego podstawową „konstrukcję” stanowią jeden lub dwa druciane łuki, wokół których komponowane są wielobarwne i wielopoziomowe kompozycje przypominające korony.

Podczas zajęć uczestnicy poznają różne formy ukraińskich wianków, sposoby ich wykonywania, a następnie sami przygotują materiały i stworzą własną kompozycję kwiatową.

Olena Afanasenko i Olena Pochtaryova to czerkaskie rzemieślniczki wykonujące weselne nakrycia głowy. Ich pasją stały się wianki woskowe, w Ukrainie uważane często za relikt kulturowy. Dzięki tym młodym artystkom ta dziedzina twórczości ma szansę przetrwać próbę czasu. W 2020 roku stworzyły własny projekt „Motyle w głowie”, w ramach którego nie tylko prowadzą badania terenowe i systematyzują informacje o tradycyjnych wieńcach weselnych regionu Czerkas, ale także prezentują dokładnie odwzorowane wieńce z przeszłości, także te starożytne. Kobiety chętnie dzielą się swoimi umiejętnościami i wiedzą, uczestniczą w festiwalach i jarmarkach. Przekazują kolejnym pokoleniom to, czego same nauczyły się podczas etnograficznych wypraw.

Grupa V – Litewska biżuteria z metalu | prowadzenie: Darata Surdokaité-Volungevičiené
Tradycyjny strój litewski wykonywany był w domu z naturalnych materiałów. Wiele jego elementów było przekazywanych z pokolenia na pokolenie i uważano je za cenną część posagu panny młodej. Męskie i damskie stroje litewskie oferują różnorodność kolorów i wzorów. Litewskie dziewczyny noszą spódnice w kratę i dopasowane kamizelki. Ich bluzki i fartuchy są obszyte koronką i haftami. Na głowach noszą chusty lub bogato zdobione niepowtarzalne kapelusze nazywane bunkrami. Nieodłącznym elementem stroju jest biżuteria wykonana z lokalnego bursztynu.

Podczas Letniej Szkoły Tradycji, w specjalnie na tę okazję przygotowanym warsztacie jubilerskim, miłośnicy biżuterii z metalu poznają tajniki jej wykonywania, nauczą się i poćwiczą cięcie, kucie, lutowanie, szlifowanie oraz polerowanie. Wykonają mosiężne pierścionki i wisiorki z bałtyckimi symbolami, replikę szesnastowiecznych kolczyków, a nawet kuty bałtycki top. Jeśli ktoś chciałby stworzyć srebrną biżuterię, może zabrać ze sobą własne srebro i srebrny lut. Jak zapewnia prowadząca, po tych warsztatach każdy uczestnik na pewno będzie wiedział czy chce nadal wykonywać biżuterię, czy też nie.

Darata Surdokaité-Volungevičiené tradycje ludowe przejęła po swojej mamie – Broné Surdokiené, uznanej litewskiej tkaczce i hafciarce. Umiejętności rozwijała także pod okiem innych twórców ludowych. Ukończyła Szkołę Sztuki i Rzemiosła w Olicie, gdzie nauczyła się wykonywać biżuterię i akcesoria wykorzystywane w tradycyjnych strojach litewskich. Odtwarza także ozdoby plemion bałtyckich z okresu XIII –XVII wieku, znane dzięki odkryciom archeologicznym. Wśród jej prac znajdziemy również wyroby współczesne i inspirowane tradycyjnymi formami. Większość jej wyrobów powstaje z mosiądzu i srebra, które obrabia przy użyciu tradycyjnych narzędzi jubilerskich. Zdobione przez nią pasy, wisiory i przypinki otrzymały certyfikat przyznawany na Litwie produktom wpisanym na listę dziedzictwa narodowego. Twórczyni należy do Stowarzyszenia Twórców Ludowych Wileńszczyzny oraz Związku Twórców Ludowych Litwy.